آتماق : بوراخماق ، توللاماق ، اوز چئویرمه ک ، بوشلاماق

آجماق : قورساغی بوشالماق ، یئمه ک سیز له مه ک ، یئمه ک ایسته مه ک

آجیقلانماق : آجیق توتماق ، یوگورمه ک ، قیشقیرماق

آجیغا دوشمه ک : کوسمه ک ، ته رسینه ائله مه ک

آختارماق : گؤزله مه ک ، ایسته مه ک ، گه زمه ک ، آراماق

آخماق : زویمه ک ، یئریمه ک ، یولا دوشمه ک

آخیتماق : سویا چه کمه ک ، سویا وئرمه ک ، زویدورمه ک

آداخلاماق : آد ائله مه ک ، نیشانلاتماق ، ایزقویماق

آدلانماق : تانینماق ، آدینان سسله نمه ک

آرالاشماق : آیریلماق ، اوزاقلاشماق ، یان دورماق

آرخایین اولماق : بیل باغلاماق ، دایانماق ، آرخالانماق

آزدیرماق : یولدان چیخارتماق ، پیس یولا چه کمه ک ، باشدان ائله مه ک

آزماق : ایتمه ک ، دوز یولدان چیخماق ، اؤز باشینا اولماق

آشماق : ییخیلماق ، دوشمه ک ، سووشماق

آشیرماق : سووماق ، یوکله مه ک ، ییخماق ، اوتماق

آغاجلاماق : آغاجنان وورماق ، دؤیمه ک آغا چالماق : آغیمسوو اولماق ، آغا ساری گئتمه ک

آغلاماق : گؤز یاشارتماق ، سیزیلداماق ، یالوارماق

آغیرلاشماق : چه تین له شمه ک ، آغیر اولماق ، ده یه رلی له شمه ک

آلاولاماق : آلیشماق ، اودلاماق

آلدانماق : اینانماق ، توولانماق ، اویماق

آلماق : اله گه تیرمه ک ، چیخارتماق ، باشادوشمه ک

آلیشماق : اود توتماق ، اویره نمه ک ، یووماق

آند ایچمه ک : سؤز وئرمه ک ، ایلغار باغلاماق

آییلماق : یوخودان دورماق ، اویانماق ، آییق اولماق

3.       در شکیلچی های چهار نوعی (دؤرد چئشیتلی) علاوه بر توجه به تقسیم بندی اول باید به تقسیم بندی دوم حروف صدادار نیز توجه کنیم. یعنی علاوه بر اینکه صدای شکیلچی از نظر اینجه یا قالین بودن از صدای ماقبل خود تبعیت می کند از نظر حالت لب نیز تابع حرف صدادار ماقبل خود است.

مثال:

• شکیلچی مفعول(ی – ئ – ـؤ – ـو):

?: s?ni, eli, dilini,...

I: qan?, a?z?n?, qar?an?...

U: üzümü, Güzgünü, sürünü...

U: topu, oxu, pulu...

تعداد بسیاری از شکیلچی های زبان ترکی چهار نوعی است. در نوشته های بعدی به این شکیلچی ها نیز پرداخته می شود.

2.       حال به بقیه ی کاربرد تقسیم بندی های حروف صدادار می پردازیم.

اگر بعد از کلمه ای شکیلچی ایکی چئشیتلی (دو نوعی) بیاوریم؛ این شکیلچی از قاعده ی آهنگ صدا (سس قورولوشو) پیروی می کند و با توجه به آخرین حرف صدادار کلمه تلفظ می شود. یعنی اگر آخرین حرف صدادار در کلمه اینجه باشد حرف صدادار موجود در شکیلچی نیز اینجه خواهد بود و در غیر این صورت صدای قالین خواهد داشت.

چندمثال:

• شکیلچی شرط (سه – سا)

S?: G?ls?, Bils?, G?rs?...

Sa: Qalsa, Vursa, Atsa...

• شکیلچی جمع (له ر – لار)

L?r: Gec?l?r, türkl?r, ?ll?r...

Lar: ax?amlar, kitablar, da?lar

• شکیلچی مصدر (مه ک – ماق)

M?k: Gedm?k, s?rm?k, D?lm?k...

Maq: Durmaq, Salmaq, Almaq...

علاوه بر اینها نیز شکیلچی های دونوعی در زبان ترکی وجود دارد که در نوشته های بعدی به آنها پرداخته خواهد شد.

کاربرد ها:

1.       در ساخت هر کلمه که ریشه ی ترکی داشته باشد قاعده ای به نام آهنگ صدا و یا سس قورولوشو وجود دارد که بر اساس آن اگر اولین حرف صدادار کلمه از نوع اینجه باشد بقیه ی حروف صدادار در ریشه ی آن کلمه نیز از این نوع است و در غیر این صورت تمامی حروف صدادار ریشه ی کلمه از نوع قالین است.

مثال:

QALIN: Qal?n, U?a?, Qar?a, Paltar, Araba

?NC?:    ?nc?, ?lk?, Uzüm, Gec?, D?d?

این قاعده تا حدود زیادی در کلماتی که از دیگر زبانها هم به زبان ترکی راه یافته اند رعایت می شود. مثلا کلمه ی محبت در زبان فارسی به صورت Moh?bb?t و در زبان عربی به صورت Muh?bb?t خوانده می شود اما در زبان ترکی با توجه به قاعده ی آهنگ صدا به صورت M?h?bb?t آمده است.

مثال های بیشتر:

Hüseyn (hoseyn), d?vl?t(dovl?t), Mü?yy?n (mo?yy?n), Salamat (s?lam?t)

اما برخی دیگر از کلمات دخیل در زبان ترکی بدون توجه به این قاعده استفاده می شود. مانند:

Sad?, p?rvan?, Al?m, ?ran

گاهی برخی از کلمات ترکی نیز مستثنی این قاعده هستند.

Ceyran,

برای پرداختن به باقی بحث ابتدا لازم است در مورد وندها (شکیلچی له ر) در زبان ترکی مطالبی را بدانید. بر خلاف زبان فارسی که در آن وندها سه نوع ( پیش وند، میان وند و پس وند) هستند در زبان های اورال-آلتاییک (التصاقی یا پیوندی) از جمله زبان ترکی فقط نوع سوم آن یعنی پس وند وجود دارد که در زبان ترکی شکیلچی نامیده می شود.

شکیلچی ها در زبان ترکی بر اساس تقسیمی سه نوعند:

• شکیلچی هایی که فقط به یک حالت در آخر کلمه قرار می گیرد (بیر چئشیتلی). مانند شکیلچی "داش" که در انتهای کلمات به یک صورت آمده است. در هنگام استفاده ی این شکیلچی ها برای ساخت کلمه قانون آهنگ صدا کاربرد ندارد.

(da?)

Dilda?

yolda?

• شکیلچی هایی که در هنگام استفاده با توجه به قانون آهنگ صدا تلفظ آن تغییر می کند و دو نوع تلفظ جداگانه پیدا می کند (ایکی چئشیتلی).

(lar)

Da?lar

S?sl?r

• شکیلچی هایی که علاوه بر قانون آهنگ صدا با توجه به تقسیم بندی دوم حروف صدادار و حرف صدادار آخر کلمه به چهار شکل مختلف تلفظ می شوند (دؤرد چئشیتلی).

(siz)

Evsiz

Paltars?z

Qorxusuz

K?ksüz

اگر به شکیلچی های بالا توجه کنید می بینید که در گروه دوم و سوم با توجه به حروف صدادار ریشه ی کلمه شکیلچی به صورت های متفاوت آمده است. حال به بقیه ی کاربردهای تقسیم بندی های حروف صدادار می پردازیم.

تقسیم بندی حروف صدا دار در زبان ترکی:

در زبان ترکی 9 حرف صدادار وجود دارد که برخلاف حروف صدادار در دیگر زبانها مانند فارسی و عربی همه صدای کوتاه دارند. یعنی حروف کشیده در زبان ترکی وجود ندارد. بنا بر این حروف صدادار به حروف کشیده و کوتاه تقسیم بندی نمی شود.

A, ?, E, ?, I, O, ?, U, U

 اما این حروف به گونه ای دیگر تقسیم می شود. حروف صدادار در زبان ترکی به دو گونه تقسیم بندی می شود که هر دو تقسیم بندی در ساختار کلمه اهمیت دارد.

تقسیم بندی اول که در ساختار ریشه ی کلمات و همچنین در به کارگیری پسوندها با توجه به حروف صدادار ریشه ی کلمه کاربرد دارد تقسیم بندی به دو گروه قالین (ضخیم) و اینجه (نازک) است.

کاربرد این تقسیم بندی را بعد از معرفی تقسیم بندی دوم خواهیم گفت. تقسیم بندی دوم بر اساس حالت لب در هنگام ادای حرف است. در این تقسیم بندی نیز حروف صدادار به دو گروه تقسیم می شود: حروفی که در هنگام ادای آن لب ها به کار گرفته می شود؛ (دوداغلانان سس له ر) و حروفی که این خاصیت را ندارند (دوداغلانمایان سس له ر). همانگونه که در جدول زیر می بینید در بین هر دو گروه اینجه و قالین هم صداهای دوداغلانان و هم صداهای دوداغلانمایان وجود دارد.

تقسیم بندی دوم در انتخاب برخی پسوند ها با توجه به آخرین حرف صدادار قبل از پسوند کاربرد دارد.

قواعد حروف صدادار در زبان ترکی

?N S?Z

Türk dilind? 9 s?sli h?rf var ki bu h?rfl?ri k?lm?d? g?tirm?y? neç? qanun var. S?sli h?rfl?rin qanunalr? türk dilini ah?ngli bir dil? d?nd?rib. Dem?y olar ki s?sli h?rfl?r h?r dil? h?yat verir v? bais olur ki ayr? h?rfl?r biri-birinin dal?siycad g?lsin. Bu h?rfl?r türk dilind? bu ?h?miyy?tind?n art?? dilimizin g?z?lliyind?d? çoxlu n?q?i var. Umüdüm var ki bu g?z?lliyl?rin bir azcada olsa siz? tan?dd?ram.

پیش درآمد:

در زبان ترکی 9 حرف صدادار وجود دارد که قوانینی برای آمدن این حروف در کلمه وجود دارد که باعث آهنگین شدن زبان ترکی شده است. به جرأت می توان گفت که حروف صدادار باعث زندگی زبان می شود و باعث آمدن سایر حروف در کنار هم می شود. اما در زبان ترکی اهمیت حروف صدادار از این فراتر رفته و در زیبایی زبان نیز نقش مهمی ایفا می کند.امیدوارم اطلاعاتی هرچند اندک از این قوانین که باعث زیبایی زبان ما شده است به شما بدهم.

ایچری: داخل، ?ç?r?

ایچسل: داخلی، ?çs?l

ایچگی: مشروب، نوشابه، ?çg?

ایچیم: جرعه، قورتوم، ?çim

آیراج: جدا کننده، Ayrac

ایراق اولون: کنار بروید، ?raq olun

ایرماق: چای، رود، ?rmaq

ایره‌لی: به سمت جلو، پیش، ?r?l?

ایره‌لیله‌ییش: پیشرفت، ?r?gl?l?y??

ایری: درشت، ?r?

آیریلماز: جدانشدنی، لاینفک، Ayr?lmaz

آیریم: نقط? افتراق، Ayr?m

ایز: اثر، نشانه، ?z

ایزله‌مک: تعقیب کردن، دنبال کردن، پیروی کردن، ?zl?m?k

آیسال: ماهواره، Aysal

ایسته‌ک: خواسته، ?st?k

ایسته‌کلی: خواستنی، دوست‌داشتنی، ?st?kl?

ایسلاق: خیس، ?slaq

ایسینمک: گرم شدن، عادت کردن، مانوس شدن، ?sinm?k

ایش اؤیره‌تن: استا، کسی که کار یاد می‌دهد، ?? ?yr?t?n

ایش اؤیره‌نن: کار آموز، ?? ?yr?n?n

ایش آشیران: کارمند، ?? a??ran

ایش سوره‌ن: وکیل، ?? sür?n

ایشارتی: اثر جزئی، کورسو، ??art?

ایشله‌دیجی: کارفرما، ??l?d?c?

ایشله‌ک: فعال، پرکار، ??l?k

ایشله‌نیش: کاربرد، استعمال، ??l?ni?

ایشیلداق: نورافکن، پرژکتور، ???ldaq

آیغیر: اسب نر، Ay??r

ایگرنج: تهوع‌آور، ?gr?nc

ایگیت: جوانمرد، قهرمان، ?git

ایلبیز: حلزون، مردم آزار، آب زیرکاه، ?lb?z

ایل‌دؤنومو: سال‌گشت، سالگرد، ?l d?numu

ایلدیریم: آذرخش، Ild?r?m

ایلغین: سراب، ?l?in