"آرشین مال آلان" از جمله جذاب ترین داستان های فرهنگ آذربایجانی است که در سال 1910 میلادی توسط اوزیر حاج بایف (Uzeyir Hajibeyov) موسیقیدان شهیر آذری بصورت اپرای کوچک (Operetta) تهیه شد. این اپرا آنقدر مورد توجه علاقمندان به فرهنگ و هنر آذربایجان قرار گرفت که امروزه نیز به مناسبت های مختلف کماکان شاهد اجراهای مختلف از آن هستیم.
هر چند اصطلاح "آرشین مال آلان" را The Cloth Peddler به معنای دستفروش پارچه ترجمه کرده اند، اما جا دارد اشاره کنیم که آرشین (Arshin) واحد قدیمی اندازه گیری طول در روسیه بوده که تقریبآ معادل 71 سانتیمتر است و "مال آلان" به معنای کسی است که جنسی - یا همان مالی - را خریداری می کند و ترکیب "آرشین مال آلان" بیشتر به مفهوم افرادی است که پارچه را بصورت متری خریداری می کنند. 
آرشین مال آلان - قسمتی از مقدمه
بر اساس این داستان پنج نسخه فیلم (یکی از آنها در تهران و به زبان فارسی) تهیه شده است. نسخه های اول و دوم این اثر در سالهای 1916 و 1917 قبل از انقلاب بلشویک ها و پایه گذاری اتحاد جماهیر شوروی تهیه شد. چند ماه پس از نمایش اولین نسخه این فیلم، ترجمه آن در کشورهایی مانند روسیه، ارمنستان، یونان، ایران، انگلستان، فرانسه، ازبکستان و تاجیکستان نیز به نمایش در آمد.
نسخه سوم فیلم به دستور استالین تهیه شد
نسخه سوم فیلم، در زمان حکومت شوروی سابق و جنگ جهانی دوم تهیه شد که به اعتقاد همه دست اندرکاران هنری، با وجود آنکه بصورت سیاه و سفید تهیه شده است، موفق ترین نسخه این فیلم موزیکال شناخته شده است. کارگردانی این فیلم را رضا طهماسیب (Reza Tahmasib) و نیکولای لشنکو (Nikolai Leshenko) بر عهده داشتند.
صحنه ای از نسخه سال 1965
رشید بهبودف (Rashid Behbudov خواننده بزرگ آذری) در این فیلم نقش "عسگر" که یک تاجر ثروتمند است را بازی می کند که برخلاف رسم روزگار می خواهد همسر آینده اش را خود انتخاب کند؛ بنابراین با مشکلات مربوطه دست به گریبان می شود. عسگر که دارای عقاید روشنفکرانه و مدرن است به توصیه دوست خود (سلیمان) تغییر قیافه داده خود را بصورت یک پارچه فروش دوره گرد در می آورد تا به این روش بتواند با فروش پارچه به زنان، همسر مورد علاقه خود را پیدا کند و ....
(بسیاری معتقد هستند که موزیکال "آرشین مال آلان" نگاهی انتقادی و طنز گونه به برخی آداب و رسوم اجتماعی قدیم دارد که باعث بوجود آمدن محدودیت در فعالیت اجتماعی زنان و یا برقراری ارتباطات اجتماعی میان زن و مرد می شود. حاج بایف پیش از این در "لیلی و مجنون" (1908) که منجر به تهیه دو فیلم موزیکال دیگر شد نیز چنین تجربه ای را کرده بود.) آرشین مال آلان - دخترها
Niyazi , 1912-1984
ا ستالین به زیبایی بدون حد و مرز موسیقی حاج بایف و علاقه مردم به این داستان به خوبی واقف بود و به همین دلیل با وجود آنکه کشور در گیر مشکلات جنگ جهانی بود، برای ایجاد وحدت و تقویت روحی مردم دستور داد تا مجددآ فیلمی در خور این موسیقی زیبا تهیه شود، که ماحصل آن این نسخه موفق بود.
نسخه سوم یکسال بعد جایزه استالین (Stalin Award) را دریافت کرد و دست اندر کاران آن یعنی آهنگساز، کارگردان و رهبر ارکستر نیز مفتخر به دریافت این جایزه شدند. آرشین مال آلان - عسگر
نسخه بعدی بصورت رنگی توسط توفیق تقی زاده (Tofig Taghizade) در سال 1965 تهیه شد. در این نسخه خوانندگان بزرگ اپرا همچون رشید بهبودف در نقش عسگر، خورامان قاسیموف (Khuraman Gasimova) در نقش گلچهره و فیدان قاسیموف (Fidan Gasimova) در نقش آسیه بازی می کردند.
نیاز جاجی بایف
رهبری ارکستر نسخه پنجم را نیازی (Niyazi , 1912-1984) از بزرگترین رهبران ارکستر تاریخ آذربایجان بر عهده داشت. نیازی - با نام اصلی نیاز جاجی بایف (Kniaz Hajibeyov) - فرزند ذولفقار حاجی بیف (Zulfigar) آهنگساز آذری بود و عموی او کسی نبود جز اوزیر حاجی بیف (اوزیر حاج بیگوف) بنیانگذار موسیقی کلاسیک و تاج ذرین موسیقی آذری. آرشین مال آلان - آسیه
او علاوه بر آنکه حدود 46 سال مسئولیت ارکستر سمفونیک آذربایجان را بعهده داشت، به درجه ای از توانایی رسید که رهبری ارکسترهای بزرگ سمفونیک جهان همچون، پراگ، برلین، بوداپست، بخارست، نیویورک، پاریس، لندن، پکن، ... و نیز تهران را بر عهده داشت. نیازی یکی از موثر ترین افراد در معرفی موسیقی آذری به جهانیان محسوب می شود.
Uzeyir Hajibeyov , 1885-1948
"من کمدی موزیکال آرشین مال آلان را هنگامی که در کنسرواتوآر سنت پترزبورگ مشغول تحصیل بودم تهیه کردم، آخرین کاری بود که پیش از انقلاب 1917 آنرا تمام کردم."
"آرشین مال آلان نمونه ای از زندگی مردم شهر شوشا در قره باغ است، جایی که من در آن بزرگ شدم."
او اضافه می کند : "مشکل بزرگ من پس از تهیه این بود که باید تلاش های بسیاری می کردم تا مجوزهای لازم به منظور جلوگیری از سانسور آنرا، بگیرم."
"ازآنجایی که عسگر شخصیتی روشنفکر دارد، بسیاری فکر می کنند این کاراکتر خود من هستم، اما این نظر بطور کل غلط است. عسگر نمونه ای از مردم عادی است که همه چیز را از دریچه تجارت نگاه می کند."
"و دلیل آن ساده است، اگر او می خواهد پیش از ازدواج همسر آینده اش را ببینید، نه بخاطر روشنفکری است بلکه به دلیل آن است که او تاجر است و ازدواج را با معامله یا خرید جنس یکسان می انگارد." آرشین مال آلان - سلطان
یکی از هموطنان می گوید ...
یکی از هموطنان آذری زبان ما می گوید در سال 1325 این فیلم در ارومیه پخش شد و نکته بسیار جالب برای ما این بود که فیلم زیرنویس نداشت، چرا که آنها به همان زبان ما صحبت می کردند. شنیدن صدای زیبای رشید بهبودف و مشاهده فرهنگ آشنای آذری در آن اثر بزرگ هنری، برای ما بسیار لذت بخش، خوشحال کننده و افتخار آفرین بود. "آرشین مال آلان" داستانی است که در دل هر آذری زبان جای دارد و هرگز فراموش نخواهد شد.
