شمالی ترین نقطه میهن اسلامی امان ایران / آنجاکه دامن دامن گل دامن چیده وپای به ارس بسته اند/ آنجا که طبیعت سینه سبزش را به ضیافت آسمانها گشاده / قبای سبزی پوشیده با گل بته های رنگینی از آلاچیق های عشایری .

مغان منزلگهی است که رندان خراباتی درخراباتش نورخدادیده اند وبادصبارابه بوسه زنی خاک مشکینش وظیفه دارساخته اند چه آنکه می دانستند این منزل منزل سلمی است که از دیرباز پرصدای ساربانان بوده وبانگ جرس.....

خاک پاکی که مغانش می خوانندگستره سبزی است لمیده برسواحل غربی دریای خزر در 48 درجه ی طول شرقی و29 درجه و20 دقیقه عرض شمالی. رودارس نیز که ازکوههای آرارات ترکیه سرچشمه می گیردباگذرازاین خطه وشنیدن بانگ خروسلو داغ / آذربه جان انداخته وبه چالاکی تن به خزرمی سپارد

گستره ی سبزمغان واختلاف درجه ی حرارت آن بامناطق ییلاقی (ساوالان) که گاه بالغ برسی درجه است شرایط مناسبی برای زندگی عشایری که بر دام داری سنتی مبتنی برکوچ استواراست بوجودمی آورد . به همین خاطرنیز این خطه دربسترتاریخ همواره به گونه ای( یورد) وسکونتگاه  عشایرشاهسوه ن بوده است. مغان هرگزازشاهسوه ن وشاهسوه ن ازمغان جدانگشته ونام یکی بی گمان آن دیگری را به ذهن متبادرنموده است.

تاریخچه ایل

ایل شاهسوه ن متشکل ازطوایف وتیره هایی است که شرح دلاوری ها وسلحشوری هایشان چون دری بر تارک تاریخ منطقه می درخشد مردانی که اساس زندگی اشان را دام داری سنتی تشکیل می دهدوحرکات روزانه /ماهانه /فصلی وسالانه اشان رابرمبنای آن پی ریزی می کنند.مسلما  درچنین محیطی   به دلیل عدم آشنایی باخط وسواد ثبت وقایع وسوانح زندگی مقدورنبوده و آنچه ازشرح حوادث وتواریخ گذشته برجای مانده سینه به سینه نقل گشته ورفته رفته به فراموشی سپرده شده است.به همین دلیل نیزشرح دقیقی ازسرگذشت این قوم دردست نیست .

سابقه ی تاریخی شاهسوه ن هنوز هم مورد اختلاف است ومورخین درموردآن اتفاق نظرندارندآنچه قطعی به نظرمی رسد این است که از ایلات مهم ترک زبان هستندکه درزمان صفویه جزوقیزیل باش ها بوده اند .حاج زین العابدین شیروانی مولف کتاب بستان السیاحه می نویسد: "....جمعی ازنمک به حرامان قیزیل باشیه برشاه عباس خروج کرده پای جرات وجسارت پیش نهادندشاه فرمود شاه سوه ن گلسون  یعنی هرکه شاه رادوست داردبیایدلهذاازهرفرقه آمده طاغیان شاه راشکست دادند.شاه عباس آن جماعت راشاه سوه ن نام نهاد.درمیان آن طایفه طوایف مختلفه است مسکن ایشان درملک مغان وآذربایجان وفارس است وقلیلی درکابل وکشمیرسکونت دارندودرغریب نوازی ومهمانداری وشجاعت برامثال خود طریق سبقت می سپارند.....".

گرچه امروزه کمبودهاوکم توجهی هابه مشکلات عشایری سبب دلسردی وگرایش آنهابه شهرنشینی شده ولی باز عده ای که عشق حیات پررمزورازایلی رابه سینه سپرده اندتحت هیچ شرایطی تن به ترک آلاچیق نمی دهندوجزعده ای که باحفظ ساختارقبیله ای ساکن شده وبه زراعت وکارگری درمغان اشتغال دارندبقیه هنوزهم آلاچیق نشین هستند وبا رمه گردانی روزگارمی گذرانند

طوایف شاهسوه ن

آنچه بیشترازهمه ساختاراجتماعی -اقتصادی عشایر راازهم پاشیده یکی سیاست اسکان اجباری یا ( تاختاقاپی )درسال 1316 بوده ودیگری طرح ملی شدن مراتع درسال 1341 درقالب انقلاب سفیدفرمایشی . این دوسیاست ضربه ی سختی برساختاراجتماعی – اقتصادی عشایر شاهسو ه ن واردآورده آن رادرمعرض فروپاشی قرارداد.

براساس آخرین آمارمنتشره *عشایر شاهسو ه ن با 5000 خانوار ازنظرجمعیت بعدازطوایف بختیاری وقشقایی دومین ایل بزرگ کشورمحسوب می شوندهمین ایل با 855615 راس دام درمقام پنجم وبا4112نفرشتر درمقام دوم قرار دارد.عشایرشاهسوه ن دردشت مغان شامل 32طایفه ی کوچنده به نام های زیراست ( مغانی لی) /(آی وات لی) /(جعفرلی )/ (عیسی لی )/ (قره لی )/(هومون  لی )/(جعفرقلی خان لی )/(اجیری لی) /(مست علی بیگ لی) /(سرخان بیگ لی) /(ساری نصیری لی )/(بالابیگ لی )/(گه به لی )/(حاجی خوجالی )/(گئیک لی) /(قوردلار)/(عرب لر)/(بیگ باغلی) /(مرادلی )/(اودولی) /(ساروانلار)/(جلودارلی) /(دمیرچی لی) /(ملی سیدلر)/(خلیفه لی )/(قوجابیگ لی )/(عالی بابالی )/(طالش میکائیل لی )/(بیگ دل لی) /(حسین حاجی لی) /(حوسه نک لی) /( کورابازلی )

 درچهارچوب تشکیلات وتقسیمات ایلی ونظام اجتماعی –عشایری/ هرطایفه به چندتیره تقسیم می شودکه درراس آن ( آق ساققال) قراردارد هسته مرکزی تیره یک گروه نسبی بزرگ به نام (گوبه ک ) است .گوبه ک معمولااز20یا30خانواری که تقریبانیای مشترکی دارندتشکیل شده ونام تیره نیزمعمولانام همین نیای مشترک است.بعدازتیره (اوبا) وبعداز اوبا (ائو) یاخانوارنامیده می شود.اوبا متشکل ازسه چهارخانواری است که خویشاوندی خیلی نزدیک باهم دارند.سرزمین وقلمرو طوایف شاهسوه ن درییلاق وقشلاق مشخص است وعشایرهنگام کوچ نخست از (قیشلاق) یامحل زمستانی به (یازلاق)یابهارگه وسپس به (یایلاق) یامحل تابستانی می روند.هنگام مراجعت قبل ازاستقرار درقیشلاق در(کوزلوک) پائیزه توقف می کنند.مسیربین قیشلاق ویایلاق (ائل یولو) ایل راه نامیده می شودومعمولا دراین مسیر یوردهایی سنتی به نام (دوشرگه) میان بند دارند.عشایرمغان فاصله بین قیشلاق تایایلاق رادرسه مسیرمی پیمایند.

- مسیراول ازدامنه های کوه خروسلو ازمنطقه ای به نام( برزند)شروع می شودآنگاه به (پاراقیشلاق )و(چیت دومان )که نزدیک برزنداست رهسپارمی شوندواز( شاه تپه سی )/(شمسیر)/(کنگه یارلی)  وسه  راهی (لاری)گذشته به سوی ییلاقات جنوبی مشگین شهروشمال سراب می رسند

- گروه دوم ازقیشلاق مغان به سوی (بورران )حرکت کرده از( زیوه )/(آق بورون)/(قره آغاج)/(سلم آغاجی )/(آغامحمدبیگ لی )/(آللاه یارلی ) و(شمسیر)گذشته ازطریق گذرگاه( صلوات )/(قره تپه)  و(لاری)راطی کرده بامسیراول هم سوشده به ییلاقات(ساوالان)رهسپارمی گردند

-دسته ی سوم بعدازحرکت از مغان به ترتیب به (پولادلی قویوسو)/ (اینجی لی )/(بئل داشی )/(لنگان)/( رضی) /(ارشه )/ (سیاب قهوه سی )و(سمیان کورپوسو) می رسندوپس ازعبورازمنطقه (سه ره ین )و(سرداوا) به ییلاقات دامنه ی غربی  ساوالان وکوه های (باغرو )درکوهستان طالش غربی ومحدوده ی دریاچه ی (نوئور) می رسند

جاودانه های کوچ

کوچ رابهانه قرارمی دهیم تاقدم به قدم ومنزل به منزل همراه باایل وهم نفس باایلیاتی هاباشیم وبیاموزیم تحمل رنج ودشواری طبیعت را وتجربه کنیم تفوق انسان برآن را

کوچ ایل لطف وزیبایی خاصی دارد حرکت دسته جمعی طوایف شاهسو ه ن به سوی دامنه های ساوالان چنان باشکوه است که تماشای آن تاابدخاطره ی شیرینی رادرذهن انسان ترسیم می کند.

بی گمان شمانیزدرگستره افق ودرگذرلحظه ها این مردان سخت کوش خانمان بردوش رادیده ایدکه تلاطم دل دریایی اشان را ساحل آرامشی نیست جزحرکت دایم دردشت وکهسار .

کوچ رامی گویم / کوچ ایلیاتی ها راکه تاهمین اواخر به رونقی خاص انجام می یافت.هنگامه به پامی شدبه هنگام کوچ / وآنگاه که نای نی چوپان باصدای گوسفندان واشتران در دلی دره هامی پیچید لاله های گلگون دشت وکهساررانیز به طرب درمی اوردوآسمان به شاباشی تن پوش پرنیانی اش رابه شکرانه می سوخت ودامن دامن اختر در دامنه هایش می ریخت

کوچ ازاواخراردیبهشت ماه شروع می شدوتانیمه های خرداداستمرارمی یافت . شهریورماه دوباره موسم کوچ است وبرگشتن به قیشلاق وایلیاتی درهمان مسیری که آمده ولیبه تانی ودرحالی که ترانه زیر رابه وداعی سخت ترنم می کندازکوه پائین می آیدوبه مغان بازمی گردد:

"  بلکه   بو ئیرلره بیرده  گلمه دیم

دومان سلامت قال /داغ سلامت قال

آردینجا سو سه پیرسان کی بولودلار

نیسان سلامت قال/  یاغ سلامت قال

قی ووران قارتاللاریوخ اولدو سن ده

نرگیزلر سارالدی    شه لی  چمن ده

آی آلا   گوز   پریم آرخامجا سن ده

بویلا ن سلامت قال باخ سلامت قال

بو اوجا داغلارین  بیری ده   سن سن

شاعری ده سن سن شعری ده سن سن

ائل این برکتی   خیری ده سن سن

چوبان سلامت قال داغ سلامت قال"**

ایلیاتی گشاده دستی راارآسمان/ پابرجایی راازکوهستان وپویایی و سرسختی ومقاومت راازرودهای خروشان جاری در دل تخته سنگ هایی که عمری سردرگوششان آورده ورازنگفته ها رابه گوششان زمزمه کرده به میراث دارد. کوه ودشت / ساوالان ومغان دوقطب زندگی سالانه ی ایلیاتی راتشکیل می دهدوایلیاتی درهر سویی که باشد دلش درهوای  سوی دیگرمی تپد. دشت خوان گسترده خدایی است وکوه محل وحی خدا/ دشت آسمان سبزمعلقی است وکوه به آسمان ها نزدیک وپرده داراسرار خدایی .ایلیاتی هم که عاشق دشت  است سربه کوه می سپاردورازآسمانهابرسینه می نهد. اوچون قهرمان افسانه ای قلب قرون طلسم می شکندبااهریمن درمی افتد.برای رهانیدن عروس پرنیان پوش ایل تاپشت کوه های سرخ افسانه ها پیش می رود....عروس پرنیان پوش افسانه ی مانیزجز سعادت ایل چه می تواندباشد؟

ایلیاتی چنان که رسم است هرتازه واردی رابه تبسمی شیرین می نوازدچه میهمان راحبیب خدامی داندودرفاصله ی کمی که کبابی لذیذازگوشت بره فراهم می اورندچنان کلام می آغازندکه می پنداری الفتی دیرینه داری بااین مردم

ایل یادآورلحظات گرم وصمصمی زندگی است وتفسیرفطرت پاک انسانی /ایل مفهوم پاکی وصداقت است وزندگی درایل تپش زندگی است دررگ زمان.ایلیاتی دلش برای ایل می تپد ایلی که هرچیز درآن قاعده ونظمی دارد

"....آمدن / رفتن/ دویدن/ کارکردن/ آرمیدن

چشم اندازبیابان های خشک وتشنه رادیدن

جرعه ای آب از سبوی پاک نوشیدن

گوسفندان را سحرگاهان به سوی کوه راندن

هم نفس بابلبلان کوهی آوازخواندن

درتله افتاده آهوبچه گان راشیردادن

نیمروزخستگی رادرپناه دره ماندن......"***

وتودرمیمانی که اینهمه رازراچگونه به سینه بسپاری

                                                       داودکیانی - اردبیل 

*این آمارمربوط به سال انتشاراین نوشتاربوده است

**این  شعراز محمدآرازمی باشد

*** از شعرآرش کمانگیرسیاووش کسرایی